БІРІНШІ ТАРАУ

Күн төбеге келген кезде Қарақоға көлінің басы әдеттегіден артықша шыжыған секілді болды. Оған өзінше себеп бар: бұрын Қарақоғаның күн батыс жағында шоқиған, мыжырайған, қара шұбарланған он шақты ғана үй отыратын еді; тап бұл кезде бұл он үйдің маңында адам тынысын тарылтқандай таршылық, тығызшылық болмайтын еді; үй көлеңкесінде қатын-қалаш, қыз-қырқын жүн түтіп, түбіт иіріп, іс тігіп уақыт оздырар еді; жер ортасы болған адамдар, нақ мынадай ыстыққа көйлекшең, дамбалшаң, аяққа мәсіні я киіп, я кимей, елтірі бөрікті жымқыра киіп, пысынап, терлеп, шаппа шотпен тықылдатып ағаш шауып отырар еді... Кейбір үйлердің қасында ермексізден ермек тауып, шаш алдырған, мұрт бастырғандар өздерінше бір топ боп, есіткен-білгендерін ортаға салып, бірінің сөзін бірі қостап, ыстықты да ұмытып, ыстыққа тілгер сусынды да ұмытып, өздеріне жанаспайтын, бұлардың пікірін керек қылмайтын бірер қысыр кеңес үшін-ақ қызыл өңеш боп керісіп отырар еді...

Бүгін аспандағы күн қандай қызса, Қарақоға көлінің басы да сондай қызды: лек-лек атты, топ-топ арба көлдің о жағынан да, бұ жағынан да андағайлап келіп, он шақты үйдің орта шеніндегі қоңыр төбел үйге кеп ат тұмсығын тіреп жатты. Күндіз көлеңкелеп шықпайтын бозбаламен ер ортасы кісілер, бүгін жалаң қағып, екі езулері құлақтарында, сырттан келген арбалының, салт аттының шылауына оралып түсіріп алып жатты. Арбаға тиеліп келген кемпір-шал, бала-шаға ақтарылып түсіп, ауыл сыртын быжынаған адамға толтырып бара жатыр. Қынама киген, қылтиған, түлкі бөрікті шекесіне салған жас жігіттер, өздеріне тең келер жан жоқтай-ақ, шекелерінен қарап, өткен өмірінде аттарын біреуге ұстатып әдеттенгеннен жаман аттарынан түсер-түспестен-ақ, тізгінін алдында тұрған адамға созады; ауыл жігіттері абыржып, үлгіргенше асығып, үлгіре алмағандары 4-5 аттың тізгінін бірден, ұстап қалып, қайсысын байларын білмей сасып жатты...

— Уа, тойларың құтты болсын!

— Тойларың тойға ұлассын! — деген сөздерді шеттен келгендерден екінің бірі-ақ айтып жатыр.

Ауыл адамдары осы тойды ортадан бірігіп істегеннен бетер:

— Айтсын!... Айтқандарыңыз келсін! — деп, бар жақсылықты өздеріне қарап бейімдей түседі.

— Кәне, үйге жүріңіздер!

— Кемпірлер Боқаңның үйіне кірсін.

— Ау, бозбала жағын Жұмағазының үйіне апарыңдар...

Дембелше келген қара жігіт, бүйірді таяна түсіп, бозбала жағын жалғыз өзі ғана басқаратындай, алдында бәйек боп жүрген адамның төбесінен аса қарайды.

— Жұмағазыңды қойып... бізді Боқаңның үйіне түсірсең... ә...

Бозбала жағы жымыңдасып біріне-бірі қарасады.

Дәйекші кісі, кімді қайда түсіру билігі тап өзінде болмаса да, өзі кесіп пішіп қойғаннан жаман:

— О да теріс емес-ау, ә... бірақ, Жұмағазы замандастарың, ойнап-күліп отырам демесеңдер?!... — деді апалақтай түсіп.

Ауылдың алды да толған адам: жерошақ қазған, су тасыған, қазан қырған, мал сойған, бас үйіткен адамдар сапырылысып, кімнің не істеп жатқанын білуден қалған. Бірер қазан бұрқылдап қайнап, ақ көбікті қазанның ернеуінен атып жатыр. Білекті түріп алған бір қатын кәкпірмен көбікті сүзіп тастап, етті аударыстырып қалғанда, боршаланған құйрықтың салмағы мен қанды сорпа лық атады.

— Ант ұрсын Айжан... сен ет аударушы ма ең?

— Қой әрі!.. Ет аударуды жалғыз еркекке ғана жазып қойып па еді?.. — деп Айжан шақ ете түседі.

Күннің шыжуы бұрынғысынан да үдей түсті. Сәске кезінде солтүстік жақтан болар-болмас қана салқын леп бетке соғатын еді, кәзір тына қалыпты. Жерошақ басындағылар, күнмен қосылып оттың аптабы қыздырған кезде, моншақтап аққан маңдайдың терін сұқ қолмен бір сыпырып тастап, кейбірі кірлі шапанның етегімен сүртіп, термен дымқылданған кір көйлекті желпіп-желпіп қояды. Бала-шаға, жастар жағы ыстықтың өшін Қарақоғанның суынан алып жатқан секілді. Су басындағы үйездеген жылқы, шанышқақтаған сиырлар жалаңаш жүгіріп жүрген жастарды адам деп айылын да жияр емес. Жалғыз-ақ судың жиегіндегі тақырдың шаңын жұтып жатқан қой мен ешкі ғана, шашырап шыққандары үйірге қосылып, топтана түседі.

— Уай,тегіңді ұрайын... ана бір желкесі қиылғыр кімнің баласы өзі?..Етіпті... үркітпе деймін қойды!..

Ескі тері тонның жүнін сыртына қаратып айналдырып киген, екі көзді ірің басқан Күздеубай қойшы, оқта-санда бір шыж-быжы шығып, балаларды қорғаумен жүр. Шынында бұл қой күнде бүйтіп осы жерде жатпайтын еді, мұның мекені сонау көлдің шығыс жағындағы ақ боз үйлердің қотаны болушы еді. Бүгін әкеп иіріп отырған Күздеубайдың телміріп отырғаны тойдың еті, тойдан тиетін қойшының сыбағасы — көтен ішек.

Тойшылардың салмағы шалдардың отырған үйі ғой. Әңгімекептің, дудың үлкені осы үйдің маңында. Бірсыпыра жігіт ағасы мақтар күнге арқасын беріп, үй мен жерошақтың аралығында алқа-қотан отыр. Мұның ішінде осы он шақты үйдің өз адамдары да бар, сонау ақбоз үйлі ауылдан келген адамдар да бар. Екі бөлініп отыр демесең бұл ауылдардың қыстауы бір, жайлауы ғана басқа. Сондықтан, ақ боз үйлі ауылдан келген адамдар да осы тойды өзімсініп, жатпен бірге жат болмайық дегендей, бірі онысын, бірі мұнысын істескен болып жатыр. Бірсыпыра сыпайылары отырған орыннан тұяқ серіппей, қолғабысты ауызбен ғана беріп:

— Қонақтарға су құйдыңдар ма?

— Шайын бердіңдер ме?

— Еттеріңді дұрыстап пісіріңдер.

— Ау, сапыра түс... құйрықты тілдің бе, піспей қалып жүрмесін, — деп жерошақ басындағыларға бұйрықты жаудыра түседі.

Жұмағазының үйіне түскен бозбалалардың үшеуі-төртеуі, кемпірлердің етін турап береміз деген болып, оқшаулау тігілген қоңыр төбел үйді жағалады.

— Көрінбейді ғой, қайда кетті екен?.. Босып кеткеннен сау ма өздері?.. — деп, өзара күңкілдесе түседі.

Аққұба келген, тоқтасқан әйел үйден шығып жастардың ойын айтпай сезе қалғандай:

— Амансыздар ма, балалар, алда қарақтарым, ай... үйге кіре қойыңдар! — деп дәйек болған секілденеді.

Бозбаланың біреуі сырт айнала беріп:

— Кәпір сұр жылан-ай! Сенің сезбейтінің жеті қабат жердің астында болар-ау,— деп торсаңдайды.

Біреулері сылтау таба алмай кетіп қалуды ұят көріп, шарасыздан үйге басын сұқты.

Ет түсіріліп, табақ жасалып жатыр. Табақ жасаушы, төбеттей түксиген біреу, ет жасап отырған қолымен оқта-санда мұрынды бір сіңбіріп тастап, құйрық пен бауырды қабаттап ауызға тыға түседі. Есік жақта жүресінен отырғандар тамсана түсіп, алдарында тұрған табақтағы етті дұрыстап салмаған болып олар да жұлғыштайды.

— Ау, бас табағың қайсы?

— Құсекең мен Жұмекең қай табаққа кіреді?

— Тамардың тобырын тойғыза алмассың, құданың табағы мен Құсекеңдердікін дұрыстап жаса...

Ет жасалып жатқан кезде құдаларды ақсақалдардың отырған үйіне апару қамына кірісті. Бір қара сұр әйел шелек әкелді де, кетік қара шөмішпен сорпаны құйып жіберіп, үстіне ұн сеуіп қамыр езді.

— Болсайшы, Қалампыр, келе жатыр, — деп бір жігіт без-без етеді.

Сыпа киінген, аяқты керіле басып 4- 5 кісі болып құдалар келе жатқанда, жас әйелдер мен жігіттер есіктің екі жағына жарылып тұра қалды. Құдалардың ішіндегі тоқтасқандау біреуі онша абыржып айылын жимағанмен, жастар жағы елеңдеп, сыбырласып, бір нәрсеге әзірленген сияқты болды.

— Құдаларға жол беріңдер!

— Кәне, кіріңдер! — деп, күтіп тұрған жігіттер топтанып, үйге кіріп бара жатқан құдаларды қоршай бергенде, әйелдердің біреуі шелектегі қамырға саусақты сала берем деп еді, құданың бірі оқтай атылып шелекке жабысып, қамырмен әлгі әйелдің өзін «сыйлады». Сол-сол-ақ екен, екі-үш жастау құда додаға түсіп ойпаң-тойпаңы шықты: біреуіне қамыр жабысты, біреуінің басына бір әйелдің жаулығы кигізілді...

— Ау, тимеңдер!

— Болды ғой, ырымын істедіңдер...

— Әй, жастар-ай! — деп, үйдегі ақсақалдар да көтерілісіп бір жағынан ақыл айтқансып жатыр...

Ет желінді. Сорпа ішілді. Бозбала жағы қолды жуар-жумастан аттарына жүгірді. Бір жастау бала құйрығын буындап, шекесіне үкі таққан көк атқа мініп, мені көрдіңдер ме дегендей жұрттың алдында кес-кестеп жүр. Үкілеген, құйрығын түйген бауырынан жараған аттар әр жерден-ақ шығып жатыр.

Құрықшаға ақ орамал байлап алып, арық торы аттың өкпе тұсынан тебіне түсіп, біреуі ауылдың сыртындағы бел белеске қарап бет қойып еді, бозбала жағы топтанып, желе-шоқытып соның соңына ерді. Адам теңізі абыржып қайтадан қозғалды. Ә дегенше болмай ауыл сырты адамнан арылып, бәрі белестің басына топтанды. Өрістен қалған ақсақ қой құсап ауылда — үй басы сайын кемпір-сампыр, қыз-қырқын, жас әйелдер ғана қалды. Олар да сабыры төзіп отыра алмайтын секілденіп, екеу-екеу, үшеу-үшеу топтанып, екі көздері сонау қыбырлаған жанда болды...

Боқбасардың үйіне тойға келген әйелдердің түсірілгендігін айтып ек қой. Жұрт аттанып кеткенде сол үйдің асты-үстіне келген тәрізді еді: шала бүктелген, шашылып жатқан көрпелер, тұздық төгіліп жатқан табақтар, төр алдында да, есік жақта да шала мүжіліп жатқан сүйектер... абайсыз келіп қалып осы көріністі көрген адамдар «мына үй өмірі жиналмас» — деп еді.

Баяғы ақ құба әйел бойжеткен екі қызды жанына ертіп келіп:

— Қарағым, Жұмакүл, Ырымкүл, тез жинай қойыңдар, сосын барасыңдар, үлгіресіңдер, — деп өзі де бірге жинасып ә дегенше болмай үйдің ішін тап-тұйнақтай қылды. Бұл үйдің сырт пішіні қандай болса, іші де сондай: кісі көзі тоқтағандай бұйым жоқ. Әйткенмен тазалық, ұқыптылық үй ішіне өзінше көрік беретін сияқты еді.

— Қалқам, Жұмакүл-ау, күйеу немесі қандай екен,— деді әлгі әйел.

— Әже-ау, сұрама, желкесі күдірейген, қарны шермиген, сақалы күйектей, бұқа көзденген біреу, — деп екі қыздың үлкені қылымсып, көзін ойнақтатып күлген болды.

— Е, бәсе...— деді әйел күрсініп.

Шешесінің неге күрсінгенін екі қыз да айтпай сезгендей боп, біріне-бірі көздерінің қиығымен қарай түсіп, бұлар да күрсінді.

— Әлгі Теңгекүл құрып қалғыр... апырым-ай сол қызды қайтсем екен?.. Сендер отыра беріп соның өзі-ақ жинап тастайтын үй ғой бұл, — деді әйел.

Бұл сөзді күйінген сияқтанып айтқанмен, ажарында Теңгекүлге деген кейістік жоқ еді. Шидің түбінде жатқан бір сүйекті далаға ырғытып болды да.

— Апырым-ай, әлгі елдің бозбаласы не деген бейбастақ еді, сықылықтап күліп... шіркіндер, — деп қабағын шытты.

— Ол елдің бозбаласының әдеті емес пе, ұры итше жылмаңдайтын... біз отырған үйге де бірсыпырасы барды, — деп Жұмакүл бастай бергенде:

— Әлгі бір үңірейген жігіт... Со да адаммын дей ме екен?.. Ыржың-ыржың етіп... —деп, Ырымкүл оның сөзін бөліп жіберді.

— Қайтсын, жас болған соң... тек құдай тойдан айырмасын! — деді әйел тағы күрсініп.

ЕКІНШІ ТАРАУ

Боқбасар деген кісінің үйі еді бұл. Ауыл адамдары бұл кісінің атын тура атамай «Боқаң» дейді. Үлкейтетін себебі — Боқаңның бірсыпырасынан жасы үлкен, оның үстіне осы отырған оншақты үйінің өзі бір атадан өрбіген — бәрі күнтуған тұқымы аталады.

Күнтуған бұлардың үшінші атасы. «X» өзенінен қара жол бойлап өтіп, алдындағы белеске шыға келсең, жолдың езуінде шоқы боп үйілген тастарды көресің. Жай қарамаққа жабайы ғана обашық. Бірақ, осы жолмен өтетіндердің көбі-ақ осы обашықтың атын жаттап алғаннан бетер біледі...

— Мынау Күнтуғанның моласы ғой, жайлау осы жерден он сегіз шақырым-ау, ә... — деп жүргіншінің кейбіреуі атының демін алдырып сықсия қарап тұрады...

«Күнтекеңе бата қыла кетпейміз бе?» — деп жастардың күлісетіндері де бар.

Күнтуған кім? Қандай кісі болған? Моласының жалғыз жатқан себебі не? — оны тексерген ешкім жоқ. Сырт былай тұрсын, Күнтуғанның өз тұқымы да ата тарихын ашып бере алмайды.

«Атамыз кедей екен. Кедейдің ішіндегі бір ер кісі екен. Кезінде ағайыннан зәбірді көп көріпті-мыс» деседі.

Сол Күнтуғанның тұқымы бұл.

Күнтуған тұқымының ішіндегі өзгеше мінезді кісінің бірі — осы Боқбасар. Боқбасар дейтін адырақ көзді, таңқы танау, қыртыс бет, ұйысқан қара сақалды қара кісі. Жасы елуден я аспай, я асып жүрген болар.

Әке-шешеден ерте айырылып, жасы он беске жетер-жетпесте-ақ қой соңына түсіп еді. Одан жылқы бақты. Сүйтіп жүргенде өзіне тете ағасы өліп соның жас әйелі жесір қалды. «Аға өлсе, жеңге мұра» деп шалдар ауғым қылып бұған қосты. Жоғарыдағы ақ құба әйел деп отырған әйеліміз — осы Боқбасардың жеңге алған әйелі Дәметкен еді. Жас шағынан Боқбасардың ізін баса жүрген болар.

Дәметкен қатарынан үш қыз тапты. Қыз тапқанына қуанбаса, күйінбейді. Құтты болсын айта келген абысын-ажындары «тағы бір «қырық жеті» таптың ба?.. Малдың астында қалмасаңдар жарар еді» деп күлісуші еді. «Қайтсын, құдай берген соң тастасын ба!» деп, кемпірлердің көңіл жұбататыны да болушы еді. Төртінші баласы ұл болып, оның атын Тәңірберген деп қойды да Дәметкен баладан тоқталды.

Кедей жерден шықса да, кісі есігінде жүріп күні өтсе де, Дәметкендегі жалғыз қасиет —тазалық, ептілік еді. Асықпай-саспай жүріп не нәрсені болса да тап-тұйнақтай қылып бітіре қоюшы еді. Осы мінезінің, қолының ептілігінің арқасында байлардың үйіне басқадан көрі өтімді, бірер аяқ қымызды басқадан артық ішіп кеткендей, басқаларға бұйырмаған байдың ескі-ұсқысын ала алатындай өнері бар еді.

Үш қызы қолдың саласындай боп қатар өсті. Ең үлкені Жұмакүл дүрдиген, қорасан дақты, тұйықтау адам, Дәметкен ерінділеу, мұны «Жұмакүлдің мінезі әкесіне айнымай тартқан» — дейді; екінші қызы — Ырымкүл; қағылез, сұршаң, көзі ойнақшып, ұшып-қонып жүрген бір қыз. Дәметкен оны ұнатпай: «Ырымкүл қарағым-ай, не боп кетер екенсің? Ер жеткен қыз деген сызылып тұрмас па?!.» — деп кейде реніш білдіреді. Үшінші қызы Теңгекүл нақ мына екеуіндей бойжеткен емес, бой жетсе де, алдында екі апасы отырған соң өзін балаға санап, оның сөзіне, жүріс-тұрысына ешкім сын тағарлық емес еді.

Бұл үш қыздың үшеуі де күйеуге берілуден, я құда түсіп мал алынудан сау еді. Абысын-ажын «қырық жетінің астында қалдың» деп Дәметкенге жорамалдағанмен де, сол қырық жетің бұл үйдің маңына әлі иіріле қойған жоқ еді. Оның себебі бұл қыздарға күйеу табылмағандықтан, болмаса жұрттың мал қимағанынан емес, тұп-тура Боқбасардың өзінен еді: Боқбасар бір емес, мыңның бетін қайтарды... қатыны өлгендер, баласына қалың бергісі келгендер, бірер пысықшаны жанына ертіп күнтуған тобына келеді. Көрші үйлердің біріне түсіп, қыз көруге атқосшыларын жібереді. «Бойжеткен қыз көрінеді, пысық көрінеді, бой-басы түзу көрінеді...» деп, атқосшы түс-түгін айтып береді. «Құдай бұйыртса, малынан қашырмаса, құда боларымыз-ақ» деп келгендердің көтеріліп қоятындары да бар. «Күнтуған тұқымында қырық жетіге қыз берген бірі жоқ, көп болса жарты қалың алар» — деп малына сеніп күмпілдейтіндер де болады. Сүйтіп бұлар алдымен Боқбасарға кісі салады. Араға салатындары Бекболат. Бекболат дейтін — түркілік оқуы бар, кісі өлсе — жаназа оқып, бала туса — азан шақырып ат қойып, қыз ұзатылса — неке қиып, «молда» атын алып жүрген кісі. Жасы Боқбасармен тетелес, сөзін тыңдатарлық та жайы бар. Ол келіп «осылай да осылай екен...» деп сөзді бастаса, босаға жақта жүрген Дәметкен құлағын түре түсіп, бір тізерлеп отырып, телміре қалады.

«Е, солай ма екен?.. Тәуір жер дейтін... баласы да тәуір болар...» — деп, Дәметкен Бекболаттың сөзін қостай жөнелсе-ақ, Боқбасар бұзылып сала береді:

— Байсырап отырған қызым жоқ, әзір асықпаймын... бере алмаймын! — дейді.

Бекболат пен Дәметкен бірсыпыра жанамалап айтып көрсе де, Боқбасар одан сайын жаман осқырып, мүлде илігуден қалады.

Келген құдалардың кейбірі ашуланып, кейбірі «менсінбеді» деп жәбірленіп, аттарына мінеді. Құда кетсе, Боқбасар үйде жалғыз қалса, өзінен-өзі ойланып: «осы менікі не? Неге қарыстым осы?» деген сұраулар жан-жағынан жауа бастайды. Нақ мұндай, өзіне-өзі жүгініп отырған кезде, күйеуді мақтамай ғана біреу келіп сөз салған болса, Боқбасар үш қызын қабатынан беріп жібере жаздайтын сияқтанады. «Осыным дұрыстыққа жатпайды-ау... баланың бағын байлап...» деген ойға да келген секілденеді. Сүйтіп жүргенінде тағы біреу келсе, «құданың бұйрығы, пайғамбардың сүндеті» деп Бекболат сөзін бастаса, Дәметкен ынтығып телмірсе, Боқаңның ескі жыны ұстайды да қалады:

— Бере алмаймын. Жұмысың болмасын! — деп басы қақшаң етеді.

Әсіресе осы соңғы төрт-бес жылдың ішінде Күнтуғанға қарағаннан, қыс болсын, жаз болсын ат үзілмей-ақ бара жатыр. Пар ат жеккен, я қатарласқан екі-үш салт аттының басы қылтиса-ақ «қыз іздегендер болар» деген ой бұл ауылдағылардың қайсысының ойына да сап ете қалғандай еді.

Талайлардың атының басы қайтты. Талайлардың жігері құм болды. «Тартып алсақ қайтеді? Алып қашып алсақ қайтеді?» — деп күш соғатындар да болады. «Қақпас шал, сиырдай қып үш қызды бірдей сақтап қайтпекші екен?..» деп екінің бірі кейиді. «Сор дегенді қоясың ба, баласының бағын байлап... Сол керек оған!.. деп табалайтындар да табылады.

Боқбасар көнбейді. Көнбегенде, басқа бір ойы барлығынан, я құданы, я күйеуді ұнатпағандықтан емес, кесірліктің әлегінен көнбейді. Біреудің оң дегенін теріс деу, оңға жүр десе, солға жүру — әйтеуір кісі сөзіне көнбеу деген Боқбасарды жастан иемдеген ауру. Осының салдарынан кісі есігінде жүрген кезінде де талай таяқ жеп, басы жарылды, талай өлімші де болды, бірақ қоймайды. Ауыл-аймақ, ағайын-туған мұның мінезін тегіс біліп болған. Біреу бірдемені мақтады дегенше, Боқаң кесе түсіп қандай жақсы нәрсе болса да, ит сілікпесін шығарып жамандайды. Жамандап отырып-ақ, соның жақсы екенін, өзінің текке ерегісіп отырғанын сезеді. Бірақ қайтерсің, біреудің ыңғайына жүрген соң Боқбасар бола ма?..

Сүйтіп жүргенде қыздың үлкені Жұмакүл жиырма бірге аяқ басты. Ырымкүл он тоғызға, Теңгекүл он алтыға келіп қалды. Өзі қатарлы қыздар байға тиіп, бала сүйіп отырса да, сыр беру, қабақ шыту деген мінез Жұмакүлде болмады. Бұрынғы әдетінше: қыс болса малын суғарып, шөп салып, жаз болса, әкесімен қосылып егін салып, шөп шабысып, егін жинасып, үй шаруасын түгел істесетін болды. Боқбасардың шаруасы да дөңгелек қана шаруа ғой: бір-екі десе жер астық егеді; төрт-бес қараға жеткендей шөп жиып алады. Артылғаны болса, сатып, жетпегені болса, біреуден қағыстырып алып, ептеп күнін көріп жүре береді.

Жұмакүл дегенің жұмысқа еркектен бетер қарулы: құлашты кере орақ сілтегенін, айырлап шөп тастағанын көргенде, жігіттеріңнің өзі таң қалады.

— Осының өзі анық қыз ба екен? — деп күмәнға түсушілерің де болмай қалмайды.

— Қыз емей қатын деп пе ең?

— Жоқ-ау, былай, тіпті, нетпейді дегенім ғой... қыз деген қылымсып...

Жұмакүл туралы елдің айтатын сөзі, көбіне осы сияқты, я мақтап, я аса жамандап қорытқан бір пікір де жоқ. Бойжеткен бір қыз, әкесінің қолында отыр, әкесімен бірге жұмыс істеп жүр... қазақ әдетінде әйел бала даладағы жұмысқа шықпас болар еді, бірақ ол әдетті ұстамадың деп Боқбасарды айыптауға бола ма?..

Соңғы кезде Күнтуған тұқымын жағалайтындар көбіне қатыны өлгендер болды, үйткені—жас бозбалалардың көзінде Жұмакүл «кәрі қыз» деген атты ала бастап еді. Қатыны өлгендердің ішінде де малына, атағына сенгендер жағалайтын болды. «Маған бермей қарасын деп» күш соғатындар иықтады. Бірақ қасарған Боқбасар одан жаман қасарып қатты да қалды. Бекболат «пайғамбардың сүндетін» тасудан тоқталды.

— Қақпас шалдың қылығын сенен көріп жүрер, одан да аман-есеніңде басыңды сақта, — деп оны сақтандырғандар болды.

Күрлеуіттен Асамбайдың тоқалы өліп сол Жұмакүл мен Ырымкүлдің бірін айттырамын деп кісі салғанда, Бекболат өлердегі сөзін айтып жалынды:

— Асамбайға сәлем айт; өз билігімдегі қыз болса, өзім апарып берер ем, мына қақпасты көндіруден қалдық! Шаршатып болды... Елден де ұят болды, — деді.

Асамбайдың адам салғаны Күнтуған тұқымына батайын деді. Асамбай байлықпен емес етінің тірілігімен, ептілігімен, атқа мінгендігімен атын шығарған адам. «Асамбайдың қырық жігіті» деген лақап елдің етін түршіктіреді. Жай шаруаң былай тұрсын, Асамбайды «ел жақсыларының» қайсысы болсын қадыр тұтады, дәулетті үйлер Асамбайды төреден жаман күтеді. Оны айтасың, Абалақ сияқты болыстарыңның өзі Асамбайды елге айбын қылып ұстайды...

...Көл бақадай тырбиған төртбақ кісі келді де, Бекболаттың төрінде шалжиып жатып алды. Бекболат өлердегі сөзін айтып қарғанды.

— Сөз тыңдамайды деген не?.. Болмай бара жатса, өз қолыма бер, жуастырып берейін, — деді әлгі кісі шіреніп.

Бекболат үйінің сыртындағы белеске Күнтуған тұқымы болып жиналысты. Әрі-бері сөйлесіп, енді қайтеміз деп дағдарғанда:

— Шалға мен барайын. Көнбейтін болса, басқаның қорлығына бергенше, өзім жетейін түбіне! — деді Қайдар.

Осыны айтқанда Қайдардың көзі қанталап, беті жыбыр қақты.

Қайдар Боқаңның немере інісі, қан-сөлден айырылған қатқан қара жігіт.

Күнтуған тұқымының көбі көрінген үйдің есігінде жүргенде жалшылығынды білмейтін жалғыз осы. Торы шолақ аты бар, тобылғы сапты қамшысы бар, ауылдан бір шығып кетсе, айлап жүріп келеді, қайда жүреді, не істейді, — оны тексеретін бұл он үйде ешкім жоқ сияқты. Соңғы әзірде «Асамбайдың қырық жігітінің ішінде Қайдар да бар-мыс» деген лақап шыққаннан бері бұған жалғыз Боқаң ғана кәрленіп:

— Тумай кеткір ит! Аруаққа кір келтіріп... Ұрлық қылғанша қаңғырып өлсек болмай ма? — деп Қайдарды келістіре бір сөккен.

Сөгуін былай тұрсын, осы он үйдің адамдарының бірсыпырасының сақалы беліне түсіп отырса да, көбі өзінің өкшесін басып келе жатса да, Боқаңа осының бәрі әлі бала сияқты көрінеді-ау, біреуіне ашуланса дұрыс-бұрысын тексерместен, көзі шақшиып, қайың таяқты ыңғайлай бастайды. Боқаңды сыйласа да, қорықса да өзі білсін, таяқ төнген адам «ай әйтеуір...» деп бір кейіп, сырыла жөнелді. Таяғы тимей-ақ серпілгенін көрген соң Боқаң жайылып түсіп қалады. Басы аман, ара адам болып тұрғандар бұл көрініске еріксіз күледі. Маңындағылар күлген соң әлденеге Боқаңның өзі де жымыңдайды.

Бұл көрініс басқаларға күлкі сияқтанғанмен, Дәметкенге батады. Боқаңның «ыстығына күйіп, суығына тоңатын» жалғыз Дәметкен сияқты. Ол таяқтан қашқан «батырдың» үйін жағалайды. Алдымен «батырдың» бұртыңдап тұрған әйелін тауып алады.

— Қайтесің келін, тентек болғанмен орталарындағы бір шал ғой. Інілеріне наз қылатын шығар... Қашанғы мінезі ғой... Әйтеуір осы қайныларымның тірлігі, әйтпесе, мұны кім сыйлар еді, әлдеқашан талап алып, тентіретіп жіберер еді, — деп Дәметкен күрсінеді.

— Сонда да... Тіпті, ұят қой. Інілеріңнің де өзіндей сақалды кісі екенін ойласа қайтетін еді?! — деп бұртаңдаған келін жайылып басыла түседі.

Бірер күн өтер-өтпестен баяғы «таяқтан қашқан батырды» Дәметкен білдірмей шайға шақырып та келеді.

— Төрем-ау, келіннің қолы тимей жатыр білем, шай ішкің келсе, біздің үйден іше салсайшы, — дейді.

«Батыр» келгенде Боқаң баяғы оқиғаны мүлде ұмытып кеткен болады, Ұмытатыны кектескен жұмысы емес. Және құр ашу шақырғаны болмаса, Боқаң осы інілерінің бірін маңдайынан шертіп көрген кісі емес қой. Боқаң ашуланып таяққа жабысса, алда риза болғырлар, сырыла жөнеледі, кетпей бедірейіп тұрып алса қайтер еді?..

Жоғарғы Қайдарға ашуланатын жолы да, Боқаң қисық қайың таяқты ықшамдап ұстаған болатын. Таяқтан қаймықпай Қайдардың бедірейіп тұрып алғанын көрген соң, басқалары «әдетімізді бұзбасайшы» дегендей боп Қайдарды түртпектеп, көптің итермелеуімен Қайдардың табаны зорға тайған. Ол жолы бұрынғы әдеттерімен жұрт та күлмей, Боқаң да жымимай, көрініс көңілсіз бітіп еді... Бірсыпыра сазарысып тұрғаннан кейін Боқаң Бекболатқа шақырайып:

— Ит! Бір әке, бір шешеден туып отырсың. Өзің молдамын деп құдайдың құранын ұстап отырсың... Ол итті «ұры» деп атандырғанша, жарып өлтірсейші! — дегенде, Бекең мүсәпірсіп:

— Қайтейін, інімнің өз бетімен істеп жүрген жұмысы болса, бауыздап өлтіруден тайынбас ем, түбі жаман ғой, түбі!.. — деп Бекең ауыр күрсінген.

Сондағы Бекеңнің шошыған «түбі» осы Асамбай еді-ау!..

Қайдар «шалға мен барайын» деп қалшиғанда Күнтуған тұқымының басқалары селт еткендей болды. Боқаңа сөз тыңдату дегенді, Боқаң өлмей бұл үш қызды күйеуге беру дегенді Күнтуған тұқымы ойдан таза шығарған ғой... Қайдар барса, басқа адамдай жайлап түсіндіруді де білмейді, «Асамбайдың адамы келіп отыр, қызыңның бірін бересің» десе, Боқаң қайтпекші? Қайдардан сескеніп қызын бере қоймақшы ма? Болмаса, үйреншікті әдетіне басып, қайың таяғына жабыспақшы ма?.. Қайдар қайтеді: басқалар секілденіп сырыла жөнеле ме? Болмаса «сен қақпастан-ақ өлдік-ау!» деп, тура Боқбасардың сақалына жабыса ма? Ондай оқиға болса, бәрінен бұрын Дәметкеннен ұят-ау!.. Осы тұрған — сақалы сапсиғандардың бәрін: «қарағым шырақ-жан!», «қарағым төрежан!» деп шешеден бетер айналып-толғана келетін Дәметкен кімді елжіретпес?!. Шынында, Боқаңның теріс мінезін жуып кете беретін осы Дәметкен ғой...

Елшілікке Қайдарды жіберу дегенге бұл тұрғандар безілдеп қарсы болды.

— Жоқ, барам! Сендер сөз тыңдата алмайсыңдар. Асамбайға қыз бермейтін шамамыз жоқ. Асамбай ерегіссе шауып та алады, үйітіп те жейді. Бұл қақпастың мойнына құрым кигіз іліп тентіретуден тайынбайды... Өйтіп біреуге қорлаттырғанша, не көрсем — өзім көрем! — деді Қайдар сұрлана түсіп.

— Қой деймін хайуан! Сен ақымақ құдайды, аруақты ұмытып болғансың ба?.. — деп, Бекең ашу шақырған болып еді, Қайдарымыз қаймықпады.

Қайдар бұрылып, сонау бажатай қара үйге беттеп жүріп барады. Бастығы Бекболат болып, төбе басында тұрған төрт-бес кісі не істерлерін білмей біріне-бірі қарасты. Сүйтті де, ұзамай жан шошырлық бір күйді күткен адам секілденіп, төмен қарап тұнжырасып, таяқтарымен төбе басының сары топырағын шұқумен болды...

«Қарақоғаның» басынан жаңбыр үзілген емес. Ащы өзектің солтүстік жақ басы барып тірелетін жалпақ тақырда «жаман Алакөл» — суы ащы көл бар. Жиек жағында топ-топ қамыс болады. Ортасы айдын сияқтанып, жиегінен тұрып қарағанда теңіз сияқтанып көгеріп жатады. Бірақ айдын да емес, теңіз де емес, суына түссең, белуардан я келіп, я келмейді. Маңайындағы ел мұның суын дәріптеп, «жазбайтын ауруы жоқ» деп, суына түсіп жатады... Осы көлдің тағы бір қасиеті — төбесінен бұлт арылмайды деседі жұрт. Бала күнде өзіміз де көрдік: Алакөлдің төбесінде қара бұлт ойнап шықты дегенше, шоқтанып, қоюланып, күркіреп-сарқырап, ә дегенше болмай құя салады...

«Жарықтық Алакөлдің қасиеті-ай!» деседі кемпір-шал.

Соңғы әзірде Үпінің медресесіне барып 4-5 ай оқып келген Молдаш дейтін мұғалім «бұлт дейтініміз — судың пары, жаңбыр сол пардан жауады, Алакөлден бұлт арылмайтыны—парының күштілігінен...» деп айтыпты-мыс деп естіліп жүрді. Бірақ, Молдашты жұрттың көбі «шоқындыға» санайтындықтан оның сөзіне құлақ салған жан жоқ. Жалғыз-ақ, алдыңғы жылы жаз жаңбыр болмай, ащы өзектің бойындағы қалың шалғын сарғайып кепкенде, жұрт Молдашты қарғады: «жақсыдан шарапат, жаманнан кесепат деген осы...» десті.

...«Қарақоға» да осы Алакөлдің аңғарындағы көп көлдің бірі болғандықтан, Алакөлдің жаңбырына бұ да ортақ еді... Алакөлдің төбесіне қара бұлт шоқпақтанды. Шоқпақтанған қара бұлт түйдегін жаза келе аспанды тегіс құшағына алды. Бірер сағат бұрын қуырып тұрған күннің кезі кенет бұлтқа кіріп, ауыл үсті қара күңгірт тартты; Алакөлдің үсті күркіреп сартылдап, жалтылдап жатты. Күн сартылдағанда, бастығы Бекең болып «сұбқан алдасын» айтып күбірледі. Ұйтқып соққан жел қалың шалғынды орақпен сілтегендей жапырды. Тақырдың шаңы түтін боп бұрқырады. Жаулығы желбеңдеген әйелдер үй іргесіне қазық қағып, арқан салып, тезегін жауып жатты...

Қайдар келгенде Дәметкен мен Жұмакүл үй іргесіне қазық қағып, арқан салғалы жатыр еді. Қарулы Жұмакүл тоқпақпен қос қолдап екі-үш рет сілтегенде, аршын бойлы қазық жерге сіңіп ақ кеткені.

Қайдардың келе жатқаны Дәметкенге ұнамады, ауылға қонақ келіп жатқандығы, Бекболаттардың басын қосып сөйлестіріп жүргендері — Дәметкенге мәлім еді. Бұрынғы әдетімен Бекболат аяңдап келер, «аулақ жүр, қызымда жұмысың болмасын!» деп шал жауабын қысқа ғана берер, әңгіме сонымен аяқталар — деп ойлап еді. Қайдардың келе жатқаны несі? Бекболат болып, басқалары болып, өздерінше ауыз біріктіріп, «тентек шалға» тиым істеуге кіріспек пе? Сонда не істемек?..

Дәметкен үрейленіп төбе басына қарап еді, бастығы Бекболат болып Алакөлдің бұлтындай тұнжырасып, төбеден түсіп ауылға келе жатыр... Дәметкен, әлденеге, апалақтап бір нәрседен шошынған сияқты болды. Тұнжырап келе жатқан Қайдарға жылы жүзбен бірдеме айтайын деп еді, аузына ондай сөз түспеді. Қайдардың қан-сөлден айырылған қара сұр беті, оңайлықпен жібіп, жылы тартатын секілденбеді... Қайдар үйге басын сұққанда «енді сен бірдеме қылмасаң менен әл кетті, бір сойқан болар-ақ» дегендей боп, Дәметкен жаутаңдап Жұмакүлге қарады. Әжесінің сыңайын айтпай байқайтын Жұмакүл сөз айтпастан тоқпақты тастай беріп, о да үйге қарап аяңдады.

Қайдар есіктен кіргенде, Боқаң бір ескі кебісті жамап отыр еді. Қайдарға аларып бір қарады да үндемей, жұмысын істей берді. Қайдар селтиіп кішкене тұрып, босағадағы абдыраға отырды. Сыртқы босағада түрілген есікті ме, үйдің шиін бе — дұрыстаған болып Жұмакүл тұр...

— Біздің үйге Дауылбайдың келгенін есіткен шығарсың, — деді Қайдар бірсыпыра сазарып отырғаннан кейін.

Боқаң тіл қатпай жұмысымен бола берді; ұрсып тастай ма деп абыржып, именетін пішін Қайдарда да көрінбеді.

— Сенімен құда болам деп келіпті, алатын малыңды айт та, қызыңды бер!

Сөзі түйеден түскендей, Боқаңа бұйрық есебінде айтылып жатқан бір сөз... Бұдан он жыл бұрын Боқаң Құсайынның жылқысын бағып жүрген кезде мұндай сөзді естісе орынды еді. Онда да өз інілерінен емес, жаттан естісе көтерер еді. Енді мұндай «бұйрықты» жаттан да есітпеспін деп жүргенде. Есітпегенде атақты, даңқтылығынан емес, абыройының күштілігінен де емес, осы інілеріне арқа сүйегендіктен, осылар тұрғанда маған кім батады дегендіктен болар-ау... Сол інісінің бірі осы Қайдар...

Боқаң тігінін тоқтатып, Қайдарға бажырая қарады. Қайдардың сұсынан қорықты ма, әлде ашу қысты ма, ерні қалтырап сақалы шошаңдап сала берді.

— Неге бажырайдың? Обып жібермексің бе?.. Бересің қызыңды! — деді Қайдар бұрынғыдан да сұрлана түсіп.

Боқаң бажырайып, тілі байланған адам құсап, бақшиды да қалды. Қолы қалтыранып біресе жанында жатқан ағаш қалыпты ұстады. Біресе балғаны ұстады.

Жел ішін тарта бір соғып, қараша үйдің киізін қолп-қолп еткізді. Сығырайған түндік жарығы жел екпінімен жабылып, үй ішін қара көлеңкелеп жібереді. Жарқылдаған сәуле үй іргесінен «сайтан отындай» жылтылдады...

— Қайдар аға, жоққа бола қаныңды ішіңе тартпа! Мен бай іздемеймін!.. Тәңірберген өскенше, мен әкемді бағам...

Мұны айтып тұрған Жұмакүл. Бұл сияқты қатты сөз Жұмакүлдің аузынан бірінші шығуы шығар-ау... Сөзін былай қойып, түрінің өзіне қарасаң, Қайдар қандай сұрланса, Жұмакүл одан әрі сұрланып тұр.

— Қайдар аға! Тұр, үйіңе бар. Қонағыңа сәлем айт; «шалында жазық жоқ, қызы тимеймін» деп айтты де...

Қайдар сұрланып, шалға кәрін төккенмен, қарындасқа келгенде тілі байланды. Қыздың кірісетін жұмысы ма бұл? Қыздың айтатын сөзі ме бұл?.. Әкесі берсе, малын санап алса, жұрттың қызы жылап-жылап кете бармай ма?..

— Ай, Жұмакүл-ай, — деп нешеме ұялмайтын болса да, беті қызылданайын деді білем, Қайдар салдырап орнынан тұрды...

Жел екпіндете соғып тұрып, тырс-тырс тамшылады. Сүйткенше болмай Алакөлдің «мейірімді бұлты» күмістей суын лақ еткізіп төге салды. Жаңбырдың екпінімен қараша үйдің ағашы солқ-солқ етті. Іргедегі тесіктерден жыландай ирелеңдеп су жылтылдады.

Қара бұлт жаңбырын ышқынып-ышқынып қандай төксе, Боқаң да кәрі көздің жасын сондай төгуге кірісіп еді. Ол ескі шапанын бүркеніп, төр алдына бүк түсіп, балаша солқылдап жылап жатыр еді...

ҮШІНШІ ТАРАУ

Қайдар Боқаңның үйіне барып кіргенде Күнтуған тұқымының басқалары: я адам шошырлық бір оқиға болады да, я қыз беріледі — деп ұйғарысып еді. Бұлардың күткен нәрсесінің екеуі де болмады. Салбырап Қайдар келді.

— Әй, әйтеуір, сол қақпасты ма? Тұра тұрсын! — деді Қайдар басқаларды көргенде.

Қыз әңгімесі енді салмақтанайын деді. Бұдан бұрын Боқаңа жолықпай тұрып, жұрт көңілінде аздап болсын үміт елестеген сияқтанушы: «кім біледі?..» Баласының бағын қашанғы байлар дейсің?.. Мүмкін бере салар!.. дегендей бір үміт бар сияқты еді. Енді ол үміт таза үзілді. Мына салбырап отырған бес-алты адамның ішінде Боқаңа сөзін тыңдататыны жоқ.

— Әй, әйтеуір сол қақпасты жаратқан құдаңды ма?.. деп Шаяқмет тістеніп еді, «сенің қолыңнан не келуші еді?!...» деп, басқалары оған одырайысты. Бірер кіжініп алып о да жым болды. Ал, енді қайтпек? Боқаң қызын бермеді деп Дауылбайға не деп айтады? Асамбайға қыз бермейді деген не? Асамбайға қызын бермейтін бұлар кім?.. Асамбайдың елеп адам жібергенінің өзі бұларға бір бақыт емес пе?..

— Дағдармаңдар. Бізден кінә жоғын Асамбайдың өзі де сезер. Қақпас шалды өлтірмек түгіл, үйітіп жесін, айтыңдар Дауылбайға! — деді Қайдар.

— Сүйту керек, оның несіне сасамыз, — деп Шаяқмет дабдырлап келе жатыр еді, Сатыбалды дейтін ат жақты, көзі аларған қара кісі оны тоқтатты:

— Сен аптықпа. Боқбасардың қызымен әңгіме бітпейді. «Тас түскен жеріне ауыр!» деп... Дауылбай келсе, Күнтуған аруағына келіп отыр. Алдымен осы жағын ойлаңдар, — деді.

— Ия, осы жағын ойлаңдар. «Боқбасарыңның қызынан басқасы құрып қалып па...» деп жүрмесін.

Шаяқметтің аузы аңырайып, көзі аларайын деді. Боқбасардан соңғы қызы бар осы екен...

— He ғой... жастау ғой, —деді Шаяқмет дабдырлап.

«Сенде қыз бар ғой, сен берерсің» деп оған айтқан адам да жоқ. Айтпағанмен сөздің ыңғайынан түсініп көзіне кенет Асамбай елестеп кетті: желкесі күжірейіп, қарны салбырап екі аяғының арасына түсіп отырған біреу... төрт қабат көрпені астына төсеп, шынтағында жастық, теңірейіп жатқаны. Аяқ жағында бұғағы салбырап, көзінің алды ісік құсап быттиып бәйбішесі отырады... Шаяқмет бірен-саран барып көрген ғ