(«Қоңсылар» атты романның бір бөлімі)

...Боқбасар мен Имаш он күндей жол жүріп, арып-ашып, табандары тесіліп, ауылға зорға жетті. Осы бір айдың ішінде Боқбасардың басынан мың түрлі жұмыс өткен сияқты болды. Боқбасар бұрынғысынан екі есе қартайып, бұрынғыға қарағанда сақал-шашы ағара түскен сияқты болды. Бұрын, тумаластарым бар, ер жеткен інілерім бар, маған кім тиеді, — дейтін сияқты еді. Сол «інілерінің» қайда екенін де білмей қалғандай болды. Аз уақыттың ішінде Боқбасар өзі туғалы көрмеген бейнет, кемшілік, масқарашылық көріп, жалғыздықты мықтап сезгендей болды. Қол ұшын беретін адам жоқ тәрізденді.

Имаштың бұл елге келіп, Құсайын байдың есігінде жүре бастағанына үшінші жыл ғой. Содан бері Боқбасар мұны сезбей жүрген тәрізді. Өткен жылы, Боқаңдар бір жерде шөп тиеп жатқанда осы Имаш кездесіп, аттан түсе қалып, Жұмакүлдің қолындағы айырды ала салып, шепті бір айырлаған ғой. Бір айырлап, көтергенде бір шөмеледей шөп көтереді. Арба тиеп тұрған Боқбасар, Имаштың лақтырған шөбін алып үлгере алмай, шөптің астында қала жаздаған. Имаштың қайратын көріп, Боқаң сонда бір таңданып еді. Бірақ, ол, көпке бармай ұмытылып еді. Содан соңғы Имашпен істес болғаны осы жолы. Имаш Боқбасарға бұл жолы адам айтқысыз ұнады. Ұнауың сол, Имашты осы жолы туған баласындай көріп кетті. Имаштың арқасында солдаттың таяғынан құтылды. Ауырлық, бейнеттің бәрін Имаш өз үстіне алып, Боқбасарды әкесінен бетер күтті.

Ауылға түн ішінде келді. Боқаңның қыздары, баласы, қатыны — Боқаңнан «енді келмес» деп түңілуге жақындаған екен. Әсіресе Ырымкүл «әкелеп» Боқбасарды мойнынан құшақтап босатпады.

— Қалқам, әйтеуір тірі келдім — мына бір ағаңның арқасында, — деді де Боқаң кеңкілдеп жылады...

Боқбасардың үйі Имаштың сау келгендігіне қуана алмады. Ат пен арбадан айырылып келгендігін естігенде, бастығы бай боп, бәйбіше боп шу ете түсті.

— Бір ат құрлы құны жоқ шірік, сорайып өзі келгені несі? — деп шаптықты бәйбіше.

Құсайын бай дәбдірлеп, жебесін тістеуден әшейінде ауызы босамаушы еді, ат-арбаның жоғын естігенде, әкесі өлгеннен жаман көзі шақырайып:

— Кім таста деді саған? Ат-арбаны тастап неге келесің? Таптырамын! Табасың! — деп тепсінді.

— Біздің атты бермеуі мүмкін емес, осының өзі сатып кетіп отыр, — деп, Әбділда студент бүйректен сирақ шығара сөйледі.

— Айт шыныңды, иттің баласы! Басыңның мылжа-мылжасын шығарармын, — деп, Құсайын бай ентігіп, таяғын ыңғайлай түседі.

Имаш апалақтап, абыржып, сасуынды білмеді. Қандай оқиғаға кездескенін айтып түсіндірмекші еді.

— Өтірік, шылғи өтірік! Ол әскер жаман қаладан әрі кетпейді. Дутовпен қатынасқалы бара жатқан әскер ол, — деді Әбділда.

Имаш Әбділданың бетіне бірсыпыра қарап отырды да:

— Қашып бара жатса да ма? — деді.

— Өй, мынау ит не дейді? Өзің большевик болып келуден саумысың?

— Болған адам бізден кем бе?!

— Е, е.. Тағы, тағы сөйле... Нағыз өзі! — деп Әбділда кекете күлді.

— Осымен сөйлесіп... Ауызынан қанын келтірмес пе? — дейді бәйбіше жұлқынып.

— Әй, айтасың ба, жоқ па? — деді бай бұрынғысынан да шақырая түсіп.

Бұл көзін қадаса, Имаш та қадайды. Именуінді білмейді, «Малайларыңызды бүлдіріп болар, осының өзін шығарсайшы» деп Әшігерей мырза айтқанда да, жұмысқа қарулы деп шығармаған байдың өзі еді...

Әбділда оқыған, тәрбие көрген адамның қалпын істеп, әкесін басқан болды:

— Аттың да, арбаның да құны белгілі. Оны өтемей құтыла алмайды. Тауып берері болмаса, еңбегімен өтер, — деп билік айтты.

Мұны айтқанда, өзінше, малайға көп жеңілдік істедім деп ойлады. Ешнәрсенің жайын білмейтін кейбір жалтақтар шыны осылай түсініп, Әбділданы өзіне қорған деп біліп, бұл билікке құлдық деп бас иген болар еді. Бірақ, Имаш олай етпеді. Имаш Әбділдаға кекете күліп қарады:

— Ол заңды саған кім үйретті?

— Е, неге?

— Нансаң, айтып отырмын. Нанбасаң, сотыңа бер. Сен айтты екен деп мен тегін істей алмаймын!

— Бетім-ай!.. Айырсаңдаршы жағын, — деді бәйбіше тіксініп.

— Атаңның ауызын!... — деп Құсекең шоңтандап, емен таяғын ала ұмтылып еді, Имаш ұшып тұрып қасқия қалды.

— Ұра алмассың!

— Мә, ұра алмай! — деп, Құсайын таяқты сілтеп қалғанда, Имаш шап беріп жабыса түскенде, Құсайынның қолынан таяқ шығып кетті.

— Таяғымды бер деймін, атаңның аузын!... — деп Құсайын қайта жабысқанша, Имаш үйден шығып та кетті.

Байдың үйі астан-кестен, у-шу болды да қалды.

— Масқара-ай! Сұмдық-ай! Құлдың да басынғаны ма?! — деді бәйбіше булығып.

— Ол атаңның аузын ба... Тұра тұрсын, көрсетермін оған, кәзір арбаға таңдырып тастаймын!... Қали қайда, Қали! — деп, Құсайынның ентіккен дауысы ауылды дүрліктірді.

— Саспаңдар, оның емі оңай: Қызылжарда жатқан ақтың әскеріне қазір адам жібермекші ем — солар келсе, бұған ақыл үйретеді, — деді Әбділда күлімсіреп.

Айтқаныңдай сол сағатта-ақ қағаз жазылып, Қызылжарға біреу жүріп те кетті...

Бұл оқиға минутында бүкіл ауылға тарады. Бұрынды-соңды малайдың баймен қарсыласқанын кім есіткен. Қарсыласқан малай қан болып қалмайтын ба еді? Имаш неге олай болмады? Имашты ұра алмау себебі не?

Кемпір-шал бұл оқиғаны өздерінше талқылады:

— Әбділда мырза тигізбеген шығар, әйтпесе, бай оның арқа етінен таспа алмас па еді,-деп «мейірімдікті» мырзаға бейімдегендер де болды.

Әйтеуір, ауыл өмірінде бірінші peт айта қалғандай жаңа жұмыс болды. Байдың ыңғайына көшкіш жалтақ адамдардың талайларына ой түсірерлік оқиға еді.

Имаш байдың үйінен шыққан күйі Молдаш мұғалімнің үйіне барды. Ол, Уфада оқығандығын істеп, көзі ашық адамсып, өзінен басқаның бәрін түк білмейтінге санап, көпіршіп жүретін жігіт еді. Байды да, байдың сөзін сөйлейтіндерді де сырттан кекеп, мұқап отыратын сияқты еді. Осы мінезін ұнататын тәрізденіп Имаш қолы босағанда, осы Молдаш мұғалімнің үйіне көбірек баратын. Молдаштың үйінде газет-журнал да болады, түрлі кітаптар да болады. Молдаш, кейде, үйіне келген адамдарды еліктіріп, өзінше әртүрлі нәрседен түсінік берген болады. Сөзінің көбі Имаш сияқтыларға түсініксіз: «ұлт қамы» «ұлт пайдасы» деген сөздерді аузынан тастамайды. «Қазақ ұлты бірлесіп іс істесе ғана сыбағасын ала алады» — деп үгіт жүргізеді. Әсіресе, соңғы бір-екі жылдан бері «бостандық-теңдік» деген сөздерді аузынан тастамайтын еді.

— «Қазір теңдік болды, сен де адам қатарына қосыласың» — деп Имашқа кездескенде осы мұғалім талай айтатын.

Байдың, Әбділда мырзаның сілкінген екпінін көргеннен кейін Имаш мұғалімнің үйіне келгенде сол айтқан теңдігінің жайын білейін деп еді. Баймен бір қарсыласуға қарсыласты, қарсыласуға қақы бар ма? — осы жағын ашып білмекші еді.

Молдаш мұғалім Имаш барған соң өлең оқыды:

«Бай мен кедей теңелді,

Кедей жетті, кенелді

Бай, кедей боп бірігіп,

Табады ел өнерді» —

Имаш осы сөзге жабыса түсті:

— Мұғалім-ау, осыны шын айтып отырсың ба?

— Қайсыны?

— «Бай мен кедей теңелді» дейсің ғой.

— Өтірік пе? Кәзір бәрі де тең.

— Ендеше, Құсайын бай маған неге таяғын ала жүгіреді?

— Себебі болған шығар, — деп Молдаш мұғалім күмілжіді.

— Не қылған себеп?... Қашқан солдатты алып бар деді, алып бардым. Солдат ат-арбамды бермей, өзімді жаяу қайтарып еді, салбырап үйге келдім. Осыған да мен жазықтымын ба? Солдатты қашырған мен бе екем? Әбділда студент оқыған ғой, дұрыстығын айтады екен десем, «тегін жұмыс істеп өте» — дейді. Теңдігің осы ма?...

— Жоқ, сен түсінбей отырсың, — деді мұғалім қабағын шытып: — Теңдік деп жалпы теңдікті айтады, айдай әлемге болған теңдікті айтады. Сенікі үй арасының ұсақ әңгімесі ғой.

— Мен сол жалпыңның ішіне кірмеймін бе? «Ұсақ әңгіме» деп бай малайын таяқпен сілейтуін тоқтатпаса, оның қай жерінде теңдік болады?

Имаштың сұраулары Молдаш үшін тым терең сұраулар еді. «Уфада оқыдым» дегенмен Уфада оқуына белшесінен батқан адам емес еді. Уфаның медресесінің ішіндегі ең тәуірі «Ғалия» медресесі болса, оның да оқытатын сабағының көбі «құдай бар ма, жоқ па?» — деген Зыя хазіреттің құрғақ пәлсәпесін талқылау еді. Талқылаған шәкірттер түгіл, сол құдайдың бар-жоғын, пәлсәпеші Зыя хазіретіңнің өзі де дәлелдеп, қолға ұстатқандай қып айтып бере алмаушы еді.

Молдаш мұғалімің орысшадан таза еді. Медреседен шыққаннан бергі азық қылғаны — «Қазақ» газетінің жазған сыңаржақ үгіті болатын. Сол үгіт, сол бағыт бұл мұғалімнің миына мықтап орнап қалған. Жиналған адамға кітап оқыса да, үгіт айтса да, осы өлшеуден шықпай ғана айтушы еді. Имаштың сұраулары ол өлшеудің ішінде жоқ, оны, өзінше, уақ мәселеге санаушы еді. «Ұлт жырын жырлаймын» деген боп, үй арасының әңгімесінен өзін жоғары санаған боп, жалпыға бірдей жұмыс атқарып отырған адам сияқтанушы еді.

— Ондай ұсақ әңгімелер үшін кек сақтаудың жөні жоқ. Үйтіп жүріп біз ұлт пайдасын көздей алмаймыз. Бізге бірлік керек: бірлесіп отырып жұмыс істемесек, біз бәйге ала алмаймыз, — деді Молдаш.

Имаш аң-таң боп бірсыпыра отырды. Осының айтып отырған бірлігі не? Құсайын мен Имаш қайтып бірікпекші? Құсайынмен бірігіп алған бәйгеден Имашқа тиетіні не? Құсайынға бәйге алып беру үшін ғана біріге ме Имаш?...

— Мұғалім, сенен тағы бір нәрсе сұрайын, — деді Имаш қозғала түсіп. — Осы күнгі «қызыл» деп жүргендері большевиктер ме?

— Большевиктер.

— Олар бізге пайдалы ма, зиянды ма?

— Талауға түссең, пайдалы екенін көрерсің, — деді Молдаш мырсылдап күліп.

— Талауға түскені қалай?

— Қалай болсын, большевиктікі — талау. Большевик деген сөз — «талаушы» деген сөз.

— Оның қате болар! — деді Имаш, басын шайқап.

Молдаш аңырайып, аузын ашып отырып қалды.

Имаштың мұны айтуға қақы бар еді. Ақтың әскерінің жүгін тартып бара жатқанда, бірсыпыра қолға түскен большевиктерді жүкпен бірге айдады. Үсті-бастары қан, аяқтары тілім-тілім жара, арып, азап көрген адамдарды ақтың солдаттары, жүкшілермен жанастыра, малша айдап отырды. Жеген таяқтың ауырлығынан бірсыпырасы аяғын зорға басады. Әкіреңдеген ақтың солдаты жүре алмадың деп қамшымен сілтеп өтеді. Ұрдың деп именіп, бұғып, ауырсынып жатқан олар жоқ, елемеген боп жүре берді. Ілінісе кетсе, мылтықпен атып жықса да, тілін тартатын емес:

— Біз дұрыстық үшін күресеміз; кедей, батырақ, жұмысшы үшін күресеміз! Біз біреу емеспіз, мыңбыз, миллионбыз, біз өлгенмен большевик туы құламайды! — дейді әлгі ұсталған большевиктер.

Бір рет осы секілді сөзін естіп, Боқаң ығысып Имаштың жанына келіп, кәрі көзін жаутаңдатып, Имаштың бетіне қарап бірсыпыра тұрып:

— Бала, сен түсінетін боларсың, осылар не айтып келе жатыр? — деп сұрап еді.

Имаш түсіндіріп бергенде Боқаң малша айдалып бара жатқан большевиктерге қарап:

— Есіл сабаздарым-ай! — деді.

Отрядтың көпшілігі ілгері кетіп, тұтқындарды айдау үшін жүкшілердің жанында жалғыз Иван қалғанда, Имаш оны иықтап, тұтқындардың ішіндегі жаяу жүре алмай келе жатқан біреуін бірсыпыра жер арбаға мінгізуге сұрап алып еді. Сақал-мұрты өскен шүңірек көз арық сары кісі, кебірсіген ернін жалай түсіп, Имашқа бірсыпыра қадала қарап, сыбырлап қана:

— Сен кімсің? — деді.

— Мен малаймын, — деді Имаш.

Әлгі кісі жайраңдап арып-ашқанын, әлсірегенін ұмытып:

— Қазақтың кедей-батырақтары да біздің тілегімізге ерді ме? — деп Имаштың қолынан ұстай алып еді...

«Осы мұғалім қата айтып отыр, бұл мені адастырғалы отыр. Большевик талаушы емес, большевик кедей, батырақтың шын досы!» — деп ойлады Имаш ішінен. Бұған шейінгі бұлдыр сенім нақ осы жерде тиянақталып, Имаштың бетін бірыңғайлап бұрған сияқты болды.

Асығып, сасып, қалтақтап Боқбасар келді.

— Имаш-ау, мұнда отыр екенсің ғой, жүр үйге!

Имаш та, мұғалім да жалт қарады. Имаш күлімсірей түсіп, Боқбасарға ерді.

Тап сол күні Боқаңның үйі Имашқа өз үйінен артық болды: Имаштың кір-қоңы жуылды, бар тамақ Имаштың аузына ұсталды.

— Жатып тынық шырағым, шаршаған шығарсың, — дейді Дәметкен.

Арып-ашып келген балаға ананың айтатын сөзі ғой бұл. Ыстыққа қақталып, табан еті сойылып келген адамды осы сөздің өзі-ақ қуантып жібермей ме!

Бірақ бұл тынығу ұзаққа созылмайтын болды. Әбділда мырзаның Имашты ұстату үшін солдат шақыртқанын сол үйдің жылқышысы есітіп қалыпты. Сол есіткен хабарын бұлжытпай Имашқа айтып береді.

«Бір мені ұстау үшін отряд келе қоймас қой. Бірақ ел ішіне шығуға сылтау таба алмай отырған әскердің біреуі келсе де менің жұмысымды бітірмей ме? Мені арашалап алып қалатын кім бар!.. Тегі менің кеткенім дұрыс болар...» — деп, Имаш осыған бел буып, сол түні ауылдан шығып кетпекші болды. Ат жоқ, жаяу кетпек. Сонда қайда бармақшы?

Ойлана келе Имаштың ойына Ыбырай шал түсті. О да Имаштармен бірге шығып өз еліне кетті. Бүгін-ертеңдері еліне жетеді. Оның елі 80 шақырым... Және соның ана бір сөзі: «Поселкаларымыз большевик — деді-ау... Алексей Петрович дейтін отряд бастығы бар деді-ау»... Соған барып қосылса, кімнің тісі батар еді?..

Имаш осыны ойланды да, осыған бел буды.

— Бүгін жүремін, — деді Боқаңа.

Боқаңның үй іші бастапқы кезде аң-таң боп түсіне алмады. Қауіптің барлығын есіткен соң, Құсайынның үрім-бұтағына жер жүзіндегі қарғысты жаудырып, Имаштың жүруіне Боқаң рұқсат етті.

— Ержеткен балам жоқ. Өзімнің мінезіме түсінетін, өзімді күте білетін бір балаға қол артсам ба деп ем... Күнің туса, шырағым, бір оралып соқ! — деді Боқаң кемсеңдеп жылап.

Жол азығын арқасына таңып беріп, қара жолға шейін шығарып салмақшы боп Жұмакүл ерді. Ауыл тегіс ұйқыда, селт еткен бір пенде жоқ. Қараңғы түн түнеріп, бұлдыр сәуле табан ізді зорға көрсетеді.

Ауылдың күн батысындағы ақ суды оралып, Имаш пен Жұмакүл қара жолға келіп тірелді. Жолға келгенше біріне-бірі ләм-мим деп сөз қатпады. Екеуінің келешегі сөзсіз-ақ шешіліп, бітіп тұрған сияқты еді.

— Осы жерден қайт, қорқасың, — деді Имаш.

Екеуі қарап аз-кем тұрып қалды... Сөйлессе, екеуінің бірі сөз бастаса, бір ғана түн емес, бірнеше түнің жетер емес. Eкі-үш жыл бір ауылда жүріп, осыған шейін біріне-бірінің тіл қатпағаны, бірін-бірі ескермегені қызық-ау...

— Қайтып ораламысың? — деді Жұмакүл күрсініп.

— Ораламын.

— Тағы не айтасың?

— Мені күт!.. Күтесің ғой? — деді Имаш Жұмакүлдің қолын ұстап.

— Күтемін! — деп Жұмакүл Имаштың иығына басын салды.

...Имаштың Боқаң үйіне тән адам сияқтануы бір ғана күннің іші. Бір күннің өзінде-ақ бұлар бірін-бірі көптен біліп, сыйласып, бірі үшін екіншісінің қабырғасы қайысарлықтай жақындық сезіп еді. Сондықтан Имаш кеткен күні Боқаң үйі дұрыс ұйқы көрмеді.

— Бәлем, тоқтай тұрсын, большевик аман-есен келетін күн болса біздің де күніміз туар! — деді Боқаң кіжініп.

Боқаңның көзіне тап осы минутта айдауда жүрген мың сан алып денелі, асқар жігерлі ерлер елестегендей болды. Сол ерлер айдаудан құтылып, аман-есен келгендей болса Боқаңның шоқтығы көтеріліп, бет алды томсырайып жүрген мына жаман інілері кімнің-кім екенін айырып білер еді-ау!

Боқаңның сөзі Дәметкенге түйеден түскендей боп көрінді. Боқаңның сезімін қанша теріс десек те, ол өмірінде өзін сыйлайтын інілерінен басқа ешбір кісімен сен деп тілдесіп көрген емес еді, ешкімге күш айтып, кіжініп көрген емес еді. «Бұл өнерді қайдан тауып алды?» — дегендей боп, Дәметкен Боқаңа тесіліп қарай қалды...

Сығырайған бестік шамның жарығы үй ішін көмескі ғана сәулелендіреді. Үй ішіндегі төрт-бес жан, бірсыпырасы шешініп, бірсыпырасы шешінбей, төсектерінің жанында үрпиісіп отыр. Жаман мәсісін шешіп, жүн басқан балтырын жалаңаштай түсіп, шын ашуға мінген адамның түрімен кіжініп Боқаң отыр. Имашты шығарып салғалы кеткен Жұмакүл әлі қайтқан жоқ. Бірақ Жұмакүл неге кешікті деп ойына алған тағы жоқ.

— Жоқ, қатын, бұл барып тұрған жолсыздық! Большевик бұлай істемейді. Болшевик кедейді сүйейді. Большевик әділдік істейді... Апырым-ау, ойласайшы бұл иттер! Қолдан келсе, атты тастап адам кетер ме? Басқаны қойшы, мен тастармын ба атымды?.. Аты құрсын, басымыздың өзін зорға алып шыққан жоқпыз ба?.. Е, тіпті адамды текке күйдіріп...

Боқаң қызынып, балтырмен бірге білекті де түрініп алды. «Жаман жерде жүріп алжасып кетпесе игі еді?!» дегендей боп, шошынған түрмен Дәметкен Боқаңа қарады да отырды.

— Большевик біздің Имаштар сияқты адамдар: Имашты көрдің бе, нағыз большевик! — деді Боқаң қызына түсіп.

— Батыр-ау, ол айтып отырғаның адам ба еді? — деді Дәметкен ауызын сылп еткізіп.

— Е, енді не деп ең? Адам болғанда нағыз сырбаздар. Екі сөзінің бірі кедей мен батырақ... Имаш біреуімен сөйлесіп еді, сол айтыпты: «Ұзамай өкімет боламыз, теңдік бізге тиеді» депті...

— Жақсылық болса, тезірек болса екен! — деді Дәметкен Ырымкүлге қарап күрсініп.

Боқаң сөйлегеннен бері тың алмастан тыңдап отырған Ырымкүл шешесінің көзіне көзі түсіп кетіп еді, төмен қарай қойды.

Ырымкүлдің басынан өткен оқиға — осы отырған бәрінің жүрегіне қатқан бір қара беріш қой. Ақтар туралы сөз қозғап, бұл отырған адамдар қанша кіжінсе де, ол берішке ешқайсысы қағылмайды. Ойларына түссе, көздеріне елестесе, денелері тітіркеніп жүректері тіксініп кетеді, бірақ тіл — сөйлеуге мылқау.

Жабырқаңқы пішінмен Жұмакүл үйге кіргенде, бәрі де бажырайысып қарай қалды.

— Кетті ме?

— Кетті!..

Отырғандар жаутаңдап біріне-бірі қарады...

... Әбділда ақтың әскерлеріне адам жібергенде, жұмысының бірі Имашты ұстап жөнелтіп өш алу, қарсыласқан адамға қандай жаза қолданатынын көптің көзіне әйгілеп көрсету болса да, негізгі жұмысы — өзінің оқтын-оқтын беріп тұратын хабарын жеткізу еді. Ақтың штабы мен Әбділданың арасында жасырын байланыс бар еді. Ел іші не күйде? Большевик қозғалысына, крестьян поселкелерінен құрылып жатқан көңілді отрядтарға қазақ елі қалай қарайды? Қазақтың оқығандары, оқып жүрген жастары не істеп жүр? — міне, мұның бәрін Әбділда мырза бұлжытпай жеткізіп тұрушы еді. Бұл хабарды анықтап екшеп жинау үшін Әбділданың да өзінше ел ішіне салып қойған толып жатқан жансыздары бар еді.

Ертеңіне сау етіп он шақты солдат жетіп келді. Алексей Петровты қолға түсіреміз деп әлектеніп, көп қырғынға ұшырап, сол отрядтан қалған бұл бір сарқын еді. Алексейді қолға түсіруге құдіреттері жетпеген соң, өлген адамдарының кегін бұлар бірлі-жарымды қолға түскендерден алмақшы еді. Және Әбділда жазған хатында: «Ешнәрсемен жұмысы жоқ малай еді, осының большевикке көңілдес болуы адам таң қаларлық жұмыс» деген екен. Отряд мұны өзінше талқылап, «Әңгіме жалғыз малайда ғана емес, соны құтыртып жүрген адамды табу керек, табамыз!» — деп, кеуделеріне нан пісіп келген беті еді.

Отряд сау етіп жетіп келгенде Құсайын бай емен таяқты төсіне тіреп төрт тағандап, желінің басында тұр еді. Әскерді көргенде болбыраған беті қуқыл тартып, тілін жылмаңдатып жебесін жалай берді.

— Ыздырастый, гаспадин! — деді Құсайын бөркін алып шұлғып.

Мәсісінің қонышы қыржиып, ақ дамбалдың бір балағы шығып желмен делеңдеп тұр. Ақбас атандай бурыл бас, езуі ыржиып, қайта-қайта шұлғып тұрған Құсайынды көргенде отряд бастығы еріксіз күлді.

— Әбділда Құсайыновты білесіз бе?

— Мен Құсайын... Құсайын мына мен! — деп, Құсекең сұқ қолымен кеудесін түртті.

Әбділдамен амандасып болып, отряд бастығы өзіне керек «құрбанды» қарастырды. Әбділда Имаштан басқаға сілтеу бере алмады.

— Шепуха... Айттырамын! Табамын! — деді отряд бастығы.

Ерте тұрған үйлер шайын ішіп болып, кеш тұрған үйлер алдына жаңа алып жатқан кез еді. Боқаң бірінші кесе шайын жаңа алып ұрттай беремін дегенде, екі солдат ентігіп кіріп келді. Боқаң шошып кетіп, қолындағы шайын төгіп алды. Ырымкүл сұрланып көзі ұясынан шығып, Жұмакүлге таман ығыса түсті. Дәметкен құдайға жалбарынды ма, дұға оқыды ма — аузын жыбырлатты.

Ентігіп кірген солдаттар екі иінінен дем алып оқты көздерін үй ішіндегілерге жағалай бір қадады. Осы қараудың өзі-ақ бірсыпырасының үрейін ұшырып, есін тандырып еді.

— Имаш Күркебаев кім?

— Ә... Ә?.. — деп, Боқаң тілі байланған адамдай жауап бере алмады.

— Ол кісі мұнда жоқ, — деді Жұмакүл, жүзіне күлімсіреген түр беріп.

Өзі елемеген адамсып, шайын құя берді. Біресе құманшаны ұстады, біресе кесені ұстады; кесеге кесе қақтықты.

— Қайда кетті?

— Е, мен қайдан білейін.

— Неге білмейсің?

— Сөз-ақ... Мен күзетші ме ем?

Екі солдат өзара орысша күбірлесті де, тырна бойлы қара сұр солдат белдігінен тапаншасын суыра бастап:

— Боқбасар Күнтуғанов сенбісің?

— Ие, ие...Мен...

— Шық былай!

Боқаң тапаншаға бақшиып қадалған күйі қалтаңдап, кесесін төге-мөге орнынан тұрды.

— Ойпырым-ай, бұл не сұмдық! — деп, Дәметкен тұрғалы ұмтылса да, мешел адамдай, буыны құрып, орнынан тұра алмады.

— Әке!..Әкежан!.. — деп Теңгекүл жылады.

Жұмакүл солдаттармен ілесе тысқа шықты. Тапал бойлы солдат Боқбасардың артына түсіпті. Боқбасар қадандап, аяғы анда-санда жерге бір тиіп бара жатқан секілді.

— Ау, тамыр, шалды әурелеп қайтесіңдер, тастап кетсеңдерші! — деді Жұмакүл.

Күлімсіреп айтам дегенмен дауысы қалтыранып шықты. Жүзі қуқыл. «Кім көмектеседі» — дегендей жан-жағына жалтақтайды.

«Мына байғұстарға обал-ау» — деп жәрдем қолын созған жан жоқ. Ауыл адамдары үрейлері ұшқандай тығыла түседі.

Ұзын бойлы солдат ту биенің құйрығындай ұйысқан ұзын жебесін бұрап, көзін қылмаңдатқан болып:

— Өзің бірге жүр, бәлкім, тастап кетерміз, — деді.

Жұмакүл жүрегі тітіркеніп басқа ұрғандай тұра қалды.

Құсайын байдың ақ ордасы сырттан кірген кісінің бір қарауға көзін тойдырады-ақ. Сыйлы қонақтарына неше түрлі асыл көрпелерді төсеп, бір-бір ақ жастықты шынтағына беріпті, Құсайын бай шертиіп, дүниенің тұтқасы бір өзінің қолында секілденіп, оқта-санда бір кекіріп, шайын ұрттай түседі.

Асамбайға қыз берген жағдайда ғой Құсайын Боқаң үйіне қорған бола түсер ме еді-ау, енді мысқылдай күлді. Бәйбіше тыржаңдап:

— Сорлы қақбас, осы керек саған! — деді.

— Имаш қайда?

— Қашып кетіпті!

— Не дейді? — деп бай, бәйбіше, Әбділда — біріне-бірі қарады.

— Атыңдар мына қақбасты! Қашырып отырған осының өзі! — деді Құсайын даурығып.

— Қоя тұрсайшы, әке, ашылады ғой, — деп, Әбділда әкесінің асығыстығына кейігендік пішін көрсетті.

— Неге қояйын, большевик шақырып... Обал жоқ!.. Дін жоқ бұл итте.

— Өлтірсін!.. Өлтірсін! — деп, Кәтимә бәйбіше екінші жақтан шаптықты.

Жұрт үкімді айтып жатыр. Меңіреу адам тәрізденіп, әрқайсысына бір жалтақтап, молдадан сабақ алатын балаша тізерленіп Боқбасар отыр. Бала күннен осы шаңырақтың малын бағып, осы үйдің бір адамы сияқтанып кетіп еді. «Бір қайыр болса, осы шаңырақтан болады ғой» — деген үміт кіресілі-шығасылы ақылды толығымен билеп алған.

Байдың қонақ үйі отрядқа кеңсе болды. Есікті жауып екі солдат сыртта күзетте тұрды. Үй ішінде отряд бастығы және бірнеше солдатпен Әбділда. Бәрінің ортасында қолға түскен қасқырдай алақтап, Боқаң отыр. Солдаттың ортасында жалғыз қалмағандығына, Әбділданың отырғандығына, өзінше, шүкіршілік қылатын секілді. Боқаң осы есікте малайлықта жүргенде Әбділда етегін ашып жүрген жас бала еді-ay... «Өй, тәшеніңнен... Насыбайыңды әкелші!» — деп, бәйбішенің көңілі үшін Боқаң да мұны талай еркелетіп еді-ау... Сол Әбділда осы.

Отряд бастығы тапаншасын суырып жанына қойып, сұрланып, сұстана түсіп:

— Ал, большевик шал, шыныңды айтасың ба, жоқ па? Мынау мылтық, көріп қой, — деді.

Әбділда оның сөзін қазақша түсіндіре келіп:

— Сол итпен қайдан байланысып жүрсің? Өз жайыңды біліп отыратын адамсың ғой. Пәлеге басыңды тығып... Оны тауып бермей саған құтылу жоқ. Қайда кеткен, жөнін айт, өзім іздетіп табайын, — деді.

— Қарағым Әбділда, сен менің сөзіме нанасың ғой. Нансаң бар ғой, олда-білде білгенім жоқ. Кетемін деді, кетті де қалды...

Әбділда иығын қиқаң еткізіп, бұрылып кетті.

— Үйіңе неге шақырып апардың, соны айтқын?

— Қарағым-ау, жолда істеген оның қызметі бар ғой... Оны мен өтеп бітіре алармын ба...

— Ой, құрып қал, сөз еместі айтып, — деп Әбділда кейіп, қолын сілікті.

Отряд бастығы қатулана тұрып, әміркен етіктің біз өкшесімен Боқбасарды нақ төстен теуіп жібергенде Боқаң шал қалай құлады. Бір солдат жағасынан қылғындыра ұстап, тұрғызып құлақ шекеден жұдырықпен қойып өтті. Боқаң тағы құлады. Отряд бастығы кеудесінен тіземен басып отырып, тапаншаны аузына таяды. Боқаң тістеніп ауызын ашпап еді, тісін сындырып жібергендей қып тапаншаны аузына тықты.

— Әбділдажан, өлдім! — деді Боқаң жан ұшырып.

— Өлсең өрем қал! — деді Әбділда қабағын кіржитіп.

— Айтасың ба шыныңды? Қайда қашырдың? Кім азғырды? — деп отряд бастығы сұрауларды баспалатып жіберді.

Сұрауға жауап берерлік дәрмен Боқаңда қалмап еді. Екі көзін қан аралас жас қаптап, өңі екенін, түсі екенін білмей, естен тағы айырылып еді.

Боқаң үйі у-шу жылау. Жан ұшырып жүгіріп Дәметкен де байдың үйіне жетті. Жұмакүл де келді.

Кәтимә қарағым-ай, Әбділдажанға айтсайшы, бірдеме істеп бақсын! — деді Дәметкен жылап.

— Әбділдажан жаңа керекті ме? Әбділдажанды боқтаған малайға қорған болатын немесіңдер ғой...

— Қайтейік қарағым, бізде арам ой болса, бір құдайға сал!

— Ойларыңды айтпай-ақ білеміз. Құдай бастан бағымызды аудармасын. Бағымыз ауса, алдымен бізді түтіп жейтін сендер боласыңдар, білдің бе?

— Келінжан-ай, не деп аузың барады?

— Әже! — деді Жұмакүл Дәметкенді иықтан тартып: — Өнбейтінге сөзіңді шығын ғып қайтесің. Артын күтейік, не болар екен...

Көрші үйде офицердің ызғарланған дауысы:

— Атаң аузы!.. Айтасың?.. Жоқ?.. Мә, айтпа!

Дәметкеннің етіне ине тығып алғандай селк етті.

— Қалқам, Жұмакүл-ай, қайттік? — деді еңкілдеп, Жұмакүл тістеніп, аппақ шөлмектей боп қатты да қалды.

Ауыл-аймақ хабарланып, Боқбасардың етіне тиген таяқ өз еттеріне тигендей боп қынжылатындар табылды.

— Мұнысы несі? Тентектік істейтін шал емес еді ғой бұл? Ақты-қарасын байқап істеп отыр ма екен? — деп бірсыпыра жұрт басын шайқап, күңкілдесті.

Сақалы желпілдеген шалдар, қабағы кіртиген жастар қонақ үйде болып жатқан оқиғаны айтпай сезіп, себебінің не екеніне түсіне алмай дал еді. Бұл сияқты жұмыспен басқа біреу айыпталса жөні басқа, мына шалдың айыпталуы ағаттау секілді.

Ұйысқан сақалды қара кісі үй сыртына топтанған кісілердің арасында бірсыпыра тыпыршып тұрды да.

— Неге ұйлықтыңдар? Дұрыстықты айтпайсыңдар ма? Бұзықтық істейтін шал ма еді бұл? Көз алдарыңда шырқыратып... — деді.

Осыны айтқанда көзінің аңғарын мөлдіреген жас қаптап еді.

— Бәсе, сүйтіңдер, айтыңдар, көре-біле өлтіресіңдер ме? — деді екінші біреу.

— Осының өзіне «піргеуір» керек емес пе екен? Керек болса, неге жинамайсыңдар? Осы шалдың ақтығына мың басымыз болса да, қияйық! — деп, шеткерек тұрған шоқпақ бет қара өжеленді. Жұрттың басы құралған жерге Молдаш мұғалім бір соқпай қалған емес. Молдаш мұғалімнің үстінде солдат көйлек, басында қалпақ, қолында темір таяқ болады. Мың жылқылы байдың баласындай аяқты шалқақтап басады. Мұның ішінде өзіне тең келетін, сөзге түсінетін адам бар деп ойламайды. Біреу бірдеме айтса, дұрыс болсын, бұрыс болсын, «әлі күнгі қазақшылығыңды қоймайсың» — деп қайырып тастайды.

— Молдаш-ау, сен бір ақылын табарсың.

— Бұған қандай ақыл таппақсың? Бұл бір ем қонбайтын жұмыс.

Жұрт тіксініп, Молдашқа көздерін қадай қалды. Боқбасарды «ем қонбайтын жұмыс» істейді деп кім ойлар. Әлде, көпшілікке сездірмей жасырын істеп жүрген бір нәрсесі болды ма екен?..

— Сен, Молдаш, біледі дегенге құр тұштаңдай берме. Сенің жайыңды да білеміз, — деді баяғы ұйысқан сақалды кісі.

Бұл, осы ауылда отыратын — Нұғман дейтін кедей еді.

— Түйені түгімен жұтқан адамдар да еш пәлеге ұшырамай-ақ жүр ғой, — деді екінші бір жастау жігіт.

— Бұзықтың жолы болған заман емес пе? Мұндай кезде ақ адам күйер болар, — деп бір шалдау кісі күрсінді.

Молдаш бір қызарып, бір сұрланып, үндемей тұрып қалды. Бір-екі жылдан бері Әжігерей мырза Молдашты жолдас қып, осы топқа істемегені бар ма? Кооператив ашып кенелтеміз деп, жұрттан «піргеуір» жинап, ақша алып, шыққан тауарды қаланың саудагерлеріне өткізіп, ақырында тауар түгіл, жұртты ақшасының өзіне ділгір ғып бір соқты. Жан басына шыққан тауарды әкеліп үлестіретін өкіл болып сайланып, басқа елдердің адамдары жан басына он-он бес аршыннан алып жатқанда, бір түйір тауар көрсетпей онда бір қақсатты. Жалғыз бұлар емес-ау, көпке тиісті нәрсені әкелуге адам сайланатын болса, ауылнайдың аузына Әжігерей мен Молдаш түседі. Жұрт құр кіжінуден артыққа бара алмай қала береді.

— Сіздер қате түсініп тұрмысыздар, бұл ем қонбайтын жұмыс. Қазірде большевик дейтіндер шығып жүр. Бұрынғы түрмеде жатқан: ұры-қары, қан ішерлерден құралғандар. Олардың бар бір білетіні — ел талау... Имаш соның жолына түскен жігіт. Елдің бүлінгенімен Имаштардың жұмысы не? Оған тек ел талап, олжа түсірсе — болды... Боқанды дұрыс адам дейсіңдер, дұрыс болса, Имашты неге қорғайды...

Молдаш мұны айтқанда, сөзінің дәлелді екендігіне жұрттың бірсыпырасын сендірермін деп ойлап еді. Бірақ бұл тұрған топ аузын ашып ұйып қалудың орнына Молдашты сықақ қылған пішін көрсетті. Молдаш одан жаман қызара түсті...

— Молдаш көзі ашық жігітіміз ғой, білетін шығар... түнеугі той күнгі келіп елді талайтындар большевиктер eкен-ay? — деді Қашқынбай мысқылдай күліп.

— Ay, олардың иығында оқасы бар емес пе еді? Большевик оқа тақпайды дейді ғой?.. — деді Досақай дейтін кісі.

— Сіздің осылай дейтініңізді білем, — деді мұғалім Қашқынбайға сұрлана түсіп.

— Ау, қойыңдар, жайшылықта сөйлесерсіңдер, ауылда кісі барда қайтесіңдер, — деді екінші біреуі сақтандыра сөйлеп.

— Кісі бар деп сөйлемей өлеміз бе? Әлде мұғалім солдаттарға шағым беріп ұстатар дейсің бе? Онда бәрімізді айдатып, өзі жеке қалар, — деді Қайырбай дейтін тапалтақ қара жігіт.

Қашқынбайға тіксініп тұрған Молдаштың ойын Қайырбайдың мына сөзі бөліп жіберді. «Оңайлықпен ортамыздан адам ұстатпаймыз, абайла!» — деген сөзі ғой бұл. Молдаш ығысып үйге қарай беттегенде, қонақ үйден Әбділда шықты: екі қолы қалтасында, аузыңда бұрқыраған шылым; тілегінің бәрі орындалып кемеліне келген адамша талтаң-талтаң басады.

Үй сыртында жиналып тұрғандар жиырылып, қабақтары түксиді. Біреулері ауыр күрсінді.

— Әне, мұғалім барып қосылды. Ойбай, сыбырласып жатыр, осы бізді даттап жүрмесін, — деп біреулер сабырсызданып, бұзықтардан аулақ болайын дегендей топтан жырыла бастады.

— Даттап көрсін!.. Біз де табармыз. Көптің бәрін ұйпап жіберетін құдай деп пе ең? — деді Қайырбай.

Бұл жиналған адамдарда әлденеге жан күйзеліп кейігендік, ызаланғандық бар еді. Көптен көңілдеріне күдік болып жүрген наразылық бүгін Боқбасардың оқиғасының үстінде мүлде зорайып, сыртқа теуіп шығуға жол таба алмай булыққан секілді еді.

— Ау, қысыр сөзді қойсаңдаршы. Дұрыстықты айттың деп, бәріміздің бірдей басымызды қағып тастамас. Жүріңдер, төресіне барып айтайық: «Бұл өзі ортамызда отырған бір момын шалымыз еді. Күнәсі болса кешіп, бір жолға ортамызға тастап кет» — деп өтінейік. Бірдеме дәме еткендей болса, ел емеспіз бе, ауқым істеп жинап берейік! — деді Нұғман.

— Осы мақұл, қане,жүріңдер, кім барады? — деді Қашқынбай отағасы.

Жиырмаға жақын адам біріне-бірі ілесіп бәрі бірдей қонақ үйге қарай аяқ басты. Күзетте тұрған солдат көпшіліктің туралап келе жатқанын көріп.

— Тоқтаңдар, атамын! — деді.

Алдыңғы жақтағылар сескеніп тұра қалса да, жұрт бірін-бірі итермелеп тағы қозғалды.

— Өй, тәйірі, неге атсын. Біз соғысқалы келе жатырмыз ба?

Күзетші солдат екінші сөзге келмей, кезенген мылтығын атып та жіберді. Оқ жұрттың төбесінен зулады. Жұрт жапырылып, бет-бетіне қашты. Қашпай орнында қалған: Қайырбай, Нұғман, Қашқынбай болды.

— Бұл не? Не істемекші бұлар? — деп, отряд бастығы тапаншасын кезеніп о да шықты.

— Тақсыр, арыз! — деп, Нұғман бөркін жұлып алып, екі қолын кеудесіне қойды.

— Керек емес арызың, кетесің бе, жоқ па?

Мынаның тепсінуі күзетші солдаттан да басым болған соң, қашпай қалған үшеуі де тайсалып, үлкен үйге қарап ығысты...

— Құдайы көрші болып отырған бір шал еді. Мұны жылатқанмен не мақсатқа жетеміз? Солдаттарыңа жолық: сұрағанын алсын да, тастап кетсін, - деп Қашқынбай Әжігерей мырзамен сөйлесіп тұр.

— Апырым-ай, бұларың қазақшылық-ау. Большевикке дегенде ақтың әскерінің қайырым қылмайтынын білесіңдер ғой. Мұның арасына кірудің өзі қауып... Бірақ көбің өтініп тұрсың, амал жоқ жолығып көрейін, — деп, Әжігерей мырза бас кететін ірі жұмысқа бара жатқаннан жаман бұлдана сөйледі.

Әжігерей көптің осындай өтініші бар деп Әбділдаға келіп жолыққанда.

— Апырым-ай, осы жұрт не боп барады? Туысқаны емес, жақыны емес, әлдеқайдағы бір шал үшін осылардың неден қимасы қышиды? Біз де өлтіргелі жатқан жоқпыз ғой? — деп Әбділда бірсыпыра кейіп алды.

Әйткенмен, Боқбасарды босату үшін отрядқа бір нәрсенің керек екені рас. Боқбасардың өзінен өнер ешнәрсе жоқ. Олай болса, бір жағынан көптің өтінішін орындаған болады, екінші жағынан — шығынды елден шығарып, шалды босатқан атағын өзіне қалдырады. Әбділда осыны ойлап, отряд бастығымен сөйлесті де, керекті нәрсесін айтты.

— Кілең ғана Керенский мен Николайдың ақшасы болсын, басқасын алмайды, — деп пысықтады.

Көпшіліктің беті бір жұмылған соң қайта қоя ма, үйден үйге жүгіріп, қатындардың қол сандығындағы той-томалақ, мүшеден жиналған ақшаға шейін шығарып алып, бірер сағаттың ішінде сұраған сомасын дайын етті.

Отряд жөнеп кеткенде Құсайынның қонақ үйінің босағасында қан-қан боп Боқбасар жатыр еді. Кеудесінде жаны бар тірі демесе, өлікпен бір есеп еді.

Сорлының ажалына кездескен жұмыс болмаса игі еді, — деп жұрт бастарын шайқасты.

— Бұл бір ұмытылмайтын кек болды-ау, — деді Қашқынбай отағасы.

Бозбалалар жиналып, Боқбасарды көтеріп үйіне