— Әй, қоясың ба, — деп Мінайдар басын көтеріп алды. — Жетті ғой... Кісіні орынсыз күйдіресің?!

— Мен бірдеме айтсам күйесің де қаласың-ау, — деп қатыны Маржанкүл, ашулы қарқыны басыла түсіп, күмілжіп сөйледі.

Маржанкүл бәсеңдеген сол Мінайдар да кенет келген ашуды ыдыратып, сұрланған бетіне аздап қан жүгіргендей болып, тікірейген көзін Маржанкүлден аударды. Кішкене үндемей отырды да, ашуының тарқай бастағанын білдіргісі келген адамдай:

— Кісі тіліне көп ересің, соныңа ашуым келеді. Болмаса ұрыс шығаратын осында не бар? Жалғыз мен бе, жұрттың бәрі де, барып жатыр, — деді.

Соңғы сөзді айтқанда Мінайдардың ашуы түгел тарап, қалыпты күйіне келіп еді. Маржанкүл осы қалпын сезгендей болып, о да бұрынғыдан жұмсара түсіп:

— Жұрттың бәрінің де барып жатқаны рас-ау, оның үшін ашуланбаймын ғой... Менің қытығыма тиетіні Сары шешейдің үйіне жиылатындарың, басқа үй құрып қалғандай соның үйіне жиналуын қарасайшы?.. Осы бар ғой, ойласам ішім от болып жанып кетеді. Сары шешей айтады дейді: «Қожалық өзімнің әмеңгерім. Қожалық тірі тұрғанда кетіктің басқасына мойын бұра алман» деп айтады, дейді. Сен үйіне барған соң екі кезін сенен айырмай қарайды да отырады ғой... Соның үшін күйемін, — деп Маржанкүл, жүнін түтіп отырып, Мінайдарға шын сырын айтты.

Мінайдар шынтақтап жатқан күйі, кеңкілдеп күлді. Кетік тісінен тілі жылмаңдап шығып тұрды.

—Ит-ау, кеше ұрысқанда сақалың сапсиып не бетіңмен барасың деген жоқ па едің? Енді бүгін екінші түрлі ғып үлгіртіпсің ғой...

—Оны айтқаным да рас еді. Кеше атам үйінен от алайыншы деп барсам, бірсыпыра кісілер жиналып, сөйлеп отыр екен ептеп құлағымды салсам, қауқылдақ үйіндегі қайнаға күліп: «Мінайдардың нағыз оқитын кезі ғой, тісі жаңа түсіп жүр» дейді. Соны есіткенде мүлде күйіп кетіп едім, деп, Маржанкүл бұ жолы күле сөйледі.

Манағыдай емес, екеуі де ашуларын тастап, жадырап сөйлесуге айналды. Шаруашылықтарын да сөз қып қойды жаздай жұмысқа жегілген жалғыз аттың ыңыршағы айналып, жегуден қалғанын, жалғыз бұзауға айырбастап алған қоңыр тоқтының салмалық етінің біткенін айтысты Маржанкүл ұнның біткенін, шайының соңын бүгін қағып салғанын айтты. Мінайдар ертеңіне қалаға бармақшы болды.

— Оқуыңды қайтесің?

— Ойбай-ау, сол бар екен ғой, бәсе, қайтем? — деп Мінайдар Маржанкүлге қарады.

— Сен қалаға барып келгенше сенің орныңа мен оқи тұрамын, — деп Маржанкүл жымыңдады.

— Сені оқытпайды ғой.

— Неге?

— Әйелдерді бөлек оқытатын көрінеді.

— Әйел деп бөлектей беретіндері несі екен? Бірге оқыта берсе бірдемесін жей ме екеміз? Әлі күнге кемітулері қалмайды, — деп Маржанкүл назаланғандай болып сөйледі.

Мінайдар тағы кеңкілдеп күлді:

— «Слабода» есіле түсті ме, «слабоданың» да орны бар шығар, шырағым, «слабода» болғанда әйелдер бетімен кете берсін демейтін шығар.

— Бетімен кеткені несі, оқығанда бетімен кете ме екен. Ондай болса сенің де оқымауың керек қой.

— Біз еркекпіз.

— Әйелдің жазығы не?

— Әйелдің жазығы әйелдігі. Әйелді құдай о басында кем жаратқан. Еркекпен бірдей болам деу адасқандық.

— Қой, шырағым, мұны өз ойыңмен айтып отырсың. Былтырғы сайлауға келетін көзілдірікті «төре» не айтып еді, есіңде бар ма?

— Не айтып еді?

— Әйелдер еркекпен тең адам деген; әйелдер жұмысты еркекпен бірдей істесін деген.

— Жұмысты бірдей істеу ме... жазды күні бел орақпен шөп шапқанда, менің шапқанымды тырмамен жиып үлгіре алмайтыныңды білемісің?

— Күшіңді айтып мақтанбай-ақ қойшы, еркектердің күшті екенін білеміз... Төренің ондағы айтқаны — еркектермен бірге әйелдер де ауылнай болып басқара алады деген.

— Бәрекелде, ауылнай болсаңдар қиратарсыңдар.

— Несі бар, жаман Несіпбай құрлы істей алмас дейсің бе, аузынан сөзі түсіп былжырап жүргеніне қарамай, о да ауылнай болып жүр ғой...

— Жарайды, алдағы сайлауда сені ауылнай қоямын. Әзірге тур, шай қойшы, — деп Мінайдар керіліп барып керегесіне басын тіреді. Маржанкүл түтіп отырған жүнін жиып, қазан пештің алдына барды. Қозға көміп қойған шоқты шыпшамен қазып, жайнатып шығарып, тамызық салып үргіштеп жандырды, үрудің екпініне шыдамаған майда күл бұрқырап дан төбесіне көтеріледі.

Мінайдар жатқан күйі терезеге қол созып, көк тысты бір кітапты қолына алды. Бұл — «Бірінші кластың оқу құралы» еді. Сауатсыздарды оқыту үшін ауданнан мұғалім келіп, мектепті, осы ауылдан ашқан. Мінайдар да кірген. Жасы отыз төртте. Күре тісінің екеуі қатарынан түсіп, сөйлегенде тілі жылмаңдап көрініп тұрады. Мінайдар оқуға жазылғанда құрбылары, қалжыңдап:

— Нағыз оқитын кезің, тісің жаңа түсіп жүр ғой, — деп тәлкектеп еді.

Мінайдар олардың тәлкегін елеген жоқ. Маржанкүлдің қарсылығын да жойып келеді. Оның есіл-дерті хат тану, қол қоя білу.

— Қайтейін, обалым әкеме болсын! Жасымда оқытқан болса, жұрт қатарлы мен де қағаз шұқып отырар едім! — деп талай арман қылғаны бар-ды.

Мінайдар кітаптың бірінші бетін ашып жіберіп, сабағына көз салды. Бадырайып тұрған әріптер. Қарасын жеке-жеке таниды. Бірақ, қосып оқу жағына шорқақ. Әйтсе де азаптанып бірінші бетте жазылғанды сүрініп-қабынып оқып шығуға жараған еді. Кітапты қолына алысымен бастап тағы кірісті. Алдын мен жеке әріптерді айналдырды. «Аз» деген сөзді қосып даусын созып айта бергенде, қазан пештің аузында отырған Маржанкүл жалт қарап:

— Нені айтасың, отқа салған тамызығым ба? — деп еді.

— Өй, құрып қал! — деп жымыңдап, Мінайдар аунап түсіп жатты.

***

...Мінайдардың күндегі әдеті — кешкі шайды ішіп болған соң көк кітапты қолға алады. Шамның жарығына төне түсіп, жымыңдап жатып оқуға кіріседі. Оқуды бастағанына екі айдан асып кеткен. Әріптің бәрін де таниды. Бірақ бадырайтып ірі жазған жазу болмаса, жыбырқай жазған жазуды айыра алмай, малтығып қалады...

Маржанкүл шыныаяқ, самауырды жинап болып, күндегі қалпымен Мінайдардың жанына келді. Мінайдар кітаптың үстіне қағазын салып, өткен өмірінде күрек ұстаумен секиген қолын қалам ұстауға еріксіз көндіріп, баданадай қып шимайды салып жатыр еді.

— Мұның не? Тағы да өз атың ба жазып жатқаның?

— Бұл «Мінайдар Досақаев» деген сөз болады, — деп Мінайдар жымың етті.

— Атамның аты қайсы?

— Мынау төменгісі...

Маржанкүл үңіліп қарап отырды да:

— Менің атымды жазшы, қандай болады екен, көрейін, — деді.

Мінайдар арбаңдатып Маржанкүлдің атын жазды. «Маржанкүл» деген жалғыз ауыз сөз қағазының бірсыпыра жерін алып кетті.

—Қаламыңды әкелші, мен жаза алар ма екем, — деп Маржанкүл Мінайдардың қолынан қаламды алды. Мінайдармен қатарласа етпетінен жатып, ез атын жазып көрмекші болды.

— Өй, «м»-ның шоқпарын тым үлкен қып жібердің...

— Қойшы, сенікі де сондай ғой, — деп қызараңдап, Маржанкүл мойнына алмады.

Қатарласа жатқан соң бірінің беті біріне тиді. Мінайдар демін жақындата түсіп Маржанкүлдің бетінен сүйіп алды.

— Әне, бұл енді сөйтеді... Бірдеме істеп жатқанда айналдырмай-ақ қойсаң қайтеді екен? — деп Маржанкүл жымыңдады.

...Түннің едәуір уақыты өткен. Ауылдың бәрі де шамдарын сөндіріп, қалың ұйқыға кіріп жатыр. Жалғыз-ақ Мінайдардың үйінің шамы сөнген жоқ. Маржанкүл екеуі көк кітап пен қарындашты кезек ұстап, бір әріп болса да танығанша құмар болып жатыр. Көк кітаптың ішіндегі баданадай әріптер қазақ елінің қараңғы түкпірінен оқушы тапқанына мәз болып, жымыңдап күліп тұрған секілді...

1928